Pojedynek syntezy z analizą

Na wstępie trzeba zaznaczyć, że w tytule książki brakuje słowa „nowoczesny” – Ruta-Rutkowska datuje polską tradycję metadramatu od romantyzmu. Pomimo tego przeoczenia warto sięgnąć po publikację. Autorka pisze z perspektywy literaturoznawczej i choć deklaruje eklektyzm metody, to Polska tradycja metadramatu jest ważna we współczesnym trendzie przywracania dramatu literaturze. Nie chodzi przy tym o powrót do literackiej i teatralnej teorii dramatu, lecz o opisywanie go przy użyciu narzędzi nauki o literaturze.

Niemożliwa do przyjęcia (dla ortodoksyjnych akademików) perspektywa badawcza powoduje, że autorka obronną ręką wychodzi z ekwilibrystyki terminologicznej mającej na celu powoływanie się na teorie Stefanii Skwarczyńskiej przy jednoczesnym odcinaniu się od ich archaiczności. Naturalnie, ten paradoks obecny jest nie tylko w omawianej książce. To podstawowe napięcie dla postdramatycznego teatru. Z jednej strony oczywista autonomia literatury i sceny, z drugiej zaś nieustanna ich wzajemna bliskość (przejawiająca się między innymi w przepisywaniu klasyki, karierze dramaturgów, powrocie dramatopisarzy do teatru itd.). Jest to chyba bardzo polskie zjawisko, gdzie niszczyciele dramatów (Kantor, Grotowski, Grzegorzewski i inni) byli jednocześnie bardzo mocno osadzeni w tradycji literackiej, a ich spektakle nie mogły funkcjonować bez kontekstu dramaturgii. Niestety, o tym Ruta-Rutkowska nie pisze, poprzestając na konstatacji, że dramat i inscenizacja są „ontologicznie i metodologicznie różne” (s. 9). Pozwoliłem sobie na żart dotyczący literackiej i dramatycznej teorii dramatu, ponieważ właśnie kontekst teatru postdramatycznego pomaga zrozumieć te wszystkie operacje terminologiczne powodujące przesuwanie się granic w obrębie nauk (literaturoznawstwa i teatrologii). We wstępnej części teoretycznej czytelnik dostaje stwierdzenie o „uwikłaniach i zawęźleniach” terminów, tendencji i teorii.

Zupełnie inaczej autorka tłumaczy się z wyboru analizowanego okresu. Jak sama zaznacza, skupia się na literaturze, w której dochodzi do przewartościowań elementów epickich w dramacie i dramatycznych w prozie – słusznie akcentując novum, jakim było „showing” w powieściach realistów i naturalistów. Konsekwencją zaś tego jest epizacja dramatu, której Ruta-Rutkowska upatruje w rozwoju didaskaliów, romantycznych „ram dramatycznych” oraz pojawiających się wstępach, przypisach, objaśnieniach itd. (w tym kontekście analizowany jest Ustęp w Dziadach). Autorka dostrzega, że literatura nowoczesna to twórczość wymagająca „wskazówki”, jednocześnie jednak nie rozwija problematyki narodzin nowoczesnego komentarza czy manifestu, a jedynie ją zaznacza.

Pierwszym elementem tytułowego rozdarcia pomiędzy syntezą a analizą jest kwestia doboru tekstów. Ruta-Rutkowska romantyzm ogranicza do trzech wielkich dramatów (Kordian, Nie-Boska komedia, Dziady). Okres modernizmu obrazuje w książce dramaturgia Nowaczyńskiego (Starościc ukarany, Wielki Fryderyk), Kisielewskiego (W sieci i Karykatury) oraz Nowe Wyzwolenie, Akropolis i Noc listopadowa. Następną część stanowią krótka synteza dramaturgii awangardowej oraz wyjaśnienia, dlaczego tak wiele miejsca poświęcono twórczości Witkacego, Tadeusza Różewicza, Helmuta Kajzara i Bogusława Schaeffera. Widać przemyślaną strategię. Jednak praca ma również aspiracje pokazania „polskiej tradycji metadramatu”, więc historyczne, syntetyczne.

Drugim aspektem napięcia pomiędzy syntezą a analizą jest sposób prowadzenia analiz przez badaczkę. Wielość przykładów i ich różnorodność przy rozmachu chronologicznym – publikacja nie przekracza trzystu stron, a ma ambicje objąć problematykę obserwowaną na przestrzeni dwustu lat – powoduje ciągłą zmianę akcentów. Autorka zbliża nas do poszczególnych tekstów (prowadzi swoje interpretacje blisko tekstów, inkrustując wywód wieloma cytatami), a jednocześnie próbuje wpisać poszczególne „paroles” dramatyczne w „langue” przemian konwencji rozgrywania metadramatyczności.

Co zwycięża? Nie potrafię – jako czytelnik – dać odpowiedzi. Książka Krystyny Ruty-Rutkowskiej jest dobrym punktem wyjścia, dającym czytelnikowi pole do decyzji, w którą stronę zacznie poszukiwania. Swoje własne.