Pozyskać młodą publiczność

W ciągu ostatnich piętnastu lat na Węgrzech zmieniły się nawyki publiczności teatralnej. Według danych statystycznych w teatrach w całym kraju wzrosła frekwencja, chociaż stosunek między Budapesztem a resztą kraju zmienił się znacznie na korzyść stolicy, a także przedstawień rozrywkowych i muzycznych. Według nowej ustawy o teatrach, finansowane przez państwo i samorządy teatry publiczne otrzymują dotacje oraz ulgę podatkową dla osób prawnych (tzw. TAO) w zależności od liczby przedstawień i widzów. Opłaca się więc grać dużo przed liczną publicznością. Żeby zwiększyć frekwencję, teatry zabiegają o nowych widzów. Między innymi o liczną grupę młodych ludzi, wyrosłych już z lat dziecięcych, ale jeszcze stojących u progu dorosłości.

Jako pierwsze, jeszcze w latach dziewięćdziesiątych, tę grupę wiekową za publiczność docelową obrało niezależne Centrum Wychowania Teatralnego „Okrągły Stół” (Kerekasztal Színházi Nevelési Központ), finansowane z grantów. Nieco później Centrum Wychowania Teatralnego „Káva”, potem jako Warsztat Kulturalny „Káva” (Káva Színházi Nevelési Központ/Káva Kulturális Műhely), wypracowało taką formułę przedstawienia, w której teatr jest narzędziem analizy ważnego zagadnienia społecznego, a jego język pozostaje elementem podrzędnym wobec obranego tematu. Wiele spośród niezależnych grup teatralnych, zatrudniających profesjonalnych aktorów, przyswoiło tę nowoczesną formułę.

To połączenie teatru i pedagogiki teatru wyrosło ze szkolnych zajęć pedagogicznoteatralnych. Pedagogika teatru funkcjonuje w szkołach o profilu artystycznym od końca lat siedemdziesiątych, na wzór angielski. Według pierwotnych założeń służy raczej wspieraniu nauczania, ale jej metody można znaleźć także w przedstawieniach teatru w edukacji. Teatr w edukacji (TIE, za angielskim Theatre in Education) to ten dział pedagogiki teatru, w którym więcej miejsca otrzymuje zastosowanie formalnego języka teatru; jego członkowie dysponują jednocześnie teatralnym i pedagogicznym doświadczeniem.

Narodziły się przedstawienia dla uczniów szkół średnich rozpatrujące typowe dla nich sytuacje życiowe i problemy. Sztuki powstawały na potrzeby konkretnych produkcji, a swój ostateczny kształt niejednokrotnie uzyskiwały po aktorskich improwizacjach. W opublikowanym niedawno tomie dramatów Światy równoległe (Párhuzamos világok, Selinunte Kiadó, 2016) znaleźć można najważniejsze z tych tekstów, które zresztą sprawdzają się również w zupełnie innym miejscu czy środowisku.

Tymczasem teatry publiczne (przede wszystkim prowincjonalne) także kładą coraz większy nacisk na pozyskanie młodszego pokolenia. Ponieważ stała publiczność się starzeje, przyszłość scen zależy od przyzwyczajenia dzieci i młodzieży do teatru. O ile dziecięcą publiczność łatwo pozyskać dzięki szkolnym grupowym wizytom w teatrze lub specjalnym weekendowym przedstawieniom dla rodzin, o tyle trudniej jest w przypadku uczniów szkół średnich, często już samodzielnie decydujących o pójściu do teatru.

Najdłużej spośród wszystkich węgierskich teatrów regularnie dla nastolatków grywa Dziecięcy i Młodzieżowy Teatr „Koliber” (Kolibri Gyermek- és Ifjúsági Színház). Teatr po utworzeniu wystawiał odnoszące sukcesy sztuki zagraniczne, przede wszystkim angielskie, niemieckie i skandynawskie dramaty dla młodzieży; później, wedle nowej polityki repertuarowej, zlecał dramatopisarzom, głównie młodym, tworzenie nowych dzieł. W Teatrze „Koliber” narodził się wielokrotnie wystawiany, także w Polsce, Cyber Cyrano, oparta na faktach sztuka Istvána Tasnádiego, ukazująca niebezpieczeństwo zatarcia granic pomiędzy rzeczywistością a światem wirtualnym (przekład polski Sylwia Bogdańska, Jolanta Jarmołowicz, Młodzi Węgrzy online. Antologia sztuk teatralnych, ADiT, 2013). Wspólne dzieło Viktórii Jeli i Istvána Tasnádiego, podwójna:gra (kettős:játék), równoległa historia dziewczyny i chłopaka, to dwa równorzędne dramaty, nadające się również do czytania osobno. Sztukę Borbáli Szabó Nie mam ojca ani matki (Nincsenapám, seanyám) w reżyserii Györgya Vidovskiego wystawiono już po raz drugi. Jej główną bohaterką jest nastolatka o trudnym charakterze.

O ile niezależne zespoły teatralne kreatywnie i z zapałem poszukują nowych możliwości dotarcia do młodych widzów – oprócz zapewnienia sobie w ten sposób stabilnej sytuacji finansowej stawiając także na interesujące wyzwania artystyczne – o tyle w większości teatrów publicznych kolejni dyrektorzy podtrzymują tradycyjne, liczące wiele dziesiątek lat konwencje przedstawień młodzieżowych. Rokrocznie włączane do planu repertuarowego wystawienia zagranicznego czy węgierskiego klasycznego dramatu w wielu przypadkach odpowiadają uzgodnionej z kadrą nauczycielską liście obowiązkowych lub zalecanych lektur. Wśród produkcji muzycznych dla młodzieży i dorosłych naturalnie znajdują się odnoszące długotrwały sukces, artystycznie wartościowe przedstawienia, ale są też takie, które pełną widownię zawdzięczają tylko swojemu muzycznemu charakterowi bądź zaangażowaniu dzieci na scenie.

Potrzebne do obejrzenia sztuk teatralnych przygotowanie jest zadaniem nauczyciela, ale mądry kierownik teatralny po przedstawieniu daje możliwość rozmowy/analizy, w której w każdym wypadku biorą udział jego twórcy. Mimo że premiery sztuk o codziennych problemach młodzieży znaleźć można przede wszystkim w repertuarach niezależnych grup teatralnych, w ostatnich latach kilka teatrów publicznych także przyłączyło się do tej odbiegającej od tradycyjnej, tak w treści, jak i w sposobie przekazu, formy teatralnej. Do programu artystycznego kilku finansowanych przez państwo teatrów trafił także projekt Teatr Klasowy (Tantermi Színház).

***

Odmiany programów wychowania teatralnego

Pierwotnym zadaniem Teatru Inicjacyjnego (Beavató Színház) jest zapoznanie uczestników z językiem teatru, wspomaganie ich w myśleniu teatralnym, rozpoznawaniu teatralnego systemu znaków. Celem jest to, aby uczniowie szkoły średniej zmienili się w świadomych widzów teatralnych. Twórcą Teatru Inicjacyjnego był József Ruszt, legendarny reżyser, kierownik teatralny. W jego odmianie teatru, stworzonej w połowie lat siedemdziesiątych, opracowuje się klasyczny dramat w całkowicie teatralnej oprawie (scenografia i kostiumy, oświetlenie sceny). Prowadzący przedstawienie reżyser-aktor, oprócz zaznajomienia odbiorcy z autorem i epoką dzieła, w pewnych momentach zatrzymuje spektakl, zadaje widzowi pytania, pomaga mu w późniejszej samodzielnej interpretacji dzieła, a także w poznaniu teatralnych narzędzi i mechanizmów działania teatru. Ta bardziej tradycyjna odmiana Teatru Inicjacyjnego jest już przestarzała, a mimo to w bardziej konserwatywnych teatrach publicznych można spotkać się z nią i dziś. Według nowego trendu zmienił się przebieg zajęć Teatru Inicjacyjnego: punktem wyjścia jest łącząca się z przedstawieniem i wzbogacona krótkimi scenami rozmowa wstępna, bądź też oparta na interakcji wspólna zabawa. Po niej następuje wspólne obejrzenie spektaklu, który zamyka etap interpretacji.

Projekt/Teatr Klasowy (Tantermi Projekt/Színház) – osobny gatunek programów wychowania teatralnego stanowią przedstawienia klasowe. Organiczną częścią spektaklu są tu następujące po nim bądź prowadzone w jego trakcie rozmowy/zajęcia. Ta wyjątkowa forma teatralna pozwala uczniom wczuć się w daną sytuację życiową, zadawać pytania i formułować opinie. Takie projekty to przede wszystkim pole działania teatrów/grup niezależnych, bowiem do interpretacji tych przedstawień potrzebna jest także współpraca pedagogów teatru. Cieszy fakt, że coraz więcej teatrów publicznych przyłącza się do programu teatru klasowego, którego najważniejszym kryterium jest możliwość zagrania w salach szkolnych, łatwość przeniesienia spektaklu, przy jednoczesnym dostarczeniu intensywnych przeżyć teatralnych. To spektakle, które stawiają prawdziwe pytania, związane z problemami danej grupy wiekowej. Nie znajdujesz swojego miejsca? Nie wiesz, co masz ze sobą zrobić? Nie masz celów? Nie jesteś zdolny do kontaktów międzyludzkich? Jesteś inny niż wszyscy? Albo wręcz przeciwnie – przeciętny?

Teatr klasowy dzieli się na dwa typy przedstawień. W jednym z nich silniejszą pozycję zajmuje teatr, a więc spektakl jako forma; uczestnicy nie ingerują w przebieg historii. Drugi bliższy jest teatrowi w edukacji – tu interakcje, udział publiczności, mogą kształtować przebieg projektu.

Krąg tematyczny odmiany teatru w edukacji, w ubiegłych latach nazywanej Teatrem Uczestnictwa (Részvételi Színház), to: znęcanie się, przemoc (w rodzinie, przemoc seksualna, przemoc między rówieśnikami lub między nauczycielem a uczniem), holokaust, narkotyki. Pod względem rodzaju interakcji rozróżniamy formy o zamkniętym i otwartym zakończeniu. W przedstawieniach interakcyjnych o zamkniętym zakończeniu aktor mówi do widza w ramach swojej roli, ale nie oczekuje od odbiorcy konkretnej odpowiedzi, interakcja wzmacnia jego zaangażowanie. W przypadku interakcji o otwartym zakończeniu można powiedzieć, że przedstawienie zatraciło teatralny charakter: aktor na początku stawia kluczowe pytanie i na jego podstawie tworzy historię.

Pozytywną stroną teatru klasowego/teatru uczestnictwa jest to, że przełamuje uprzedzenia młodej generacji wobec teatru jako przestrzeni i formy, przenosi go do jej własnego otoczenia; jednocześnie znika możliwość podjęcia przez ucznia decyzji, co i gdzie obejrzy, bo doboru przedstawień dokonuje pedagog, w większości przypadków za pośrednictwem strony internetowej.

Wybór tematu i jego opracowanie to odpowiedzialne zadanie dla zespołów zajmujących się teatrem w edukacji, ponieważ w przypadku trudnych tematów, dotyczących codziennego życia uczniów szkół średnich, można pogorszyć stan psychiczny młodzieży, która znajduje się w ciężkiej sytuacji.

Święto Adamów i Ew (Ádámok és Évák Ünnepe) – celem przedstawienia dedykowanego młodzieży szkół średnich jest to, aby wychowanie teatralne i nauczanie mogło być realizowane razem, w ramach jednego projektu. To wydarzenie, którego nazwa pochodzi od dwójki głównych bohaterów Tragedii człowieka Imrego Madácha, Adama i Ewy, miało swój początek siedem lat temu. Na podstawie wyboru kierownictwa danego teatru co roku inny topos z klasycznego dramatu lub kultury zostaje jednokrotnie przedstawiony w warunkach scenicznych, z udziałem uczniów szkół średnich. Poszczególne sceny danego dzieła zostają rozlosowane wśród grup zgłaszających się do uczestnictwa. Wielomiesięczne przygotowania wspiera nauczyciel i aktor-mentor. Publiczność na „premierze” ogląda kompletną sztukę, której każdą scenę przedstawia inna grupa. Dzięki swobodzie twórczej uczniów i ich pomocników mogą się narodzić różnorodne interpretacje i koncepcje odczytywania. Święto Adamów i Ew to projekt, który spaja grupę, kształci oraz rozwija kreatywność i wrażliwość artystyczną dzieci. Uczestnicy poznają mechanizmy działania teatru, stawiają duży krok ku temu, by zmienić się w wykształconą, znającą się na teatrze i kochającą go publiczność.